مشمولان مبتلا به انواع اختلالات و حرکات غیر طبیعی عضوی مربوط به دستگاه خارج هرمی از سربازی معاف می شوند

دستگاه خارج هرمی (Extrapyramidal System) یک شبکه پیچیده از نورون‌ها در مغز (عمدتاً در عقده‌های قاعده‌ای یا Basal Ganglia، تالاموس، ساقه مغز و مخچه) است که نقش اصلی در تنظیم و کنترل حرکات ارادی، حفظ وضعیت بدن (پوسچر)، هماهنگی حرکات و تنظیم تون عضلانی دارد. برخلاف سیستم پیرامیدی که مسئول شروع حرکات دقیق و ارادی است، سیستم خارج هرمی به طور ناخودآگاه این حرکات را نرم، هماهنگ و ثابت نگه می‌دارد.

کلید اصلی عملکرد این سیستم، تعادل بین انتقال‌دهنده‌های عصبی به ویژه دوپامین و استیل‌کولین است. وقتی این تعادل به هم می‌ریزد، اختلالات حرکتی ظاهر می‌شوند.

انواع حرکات غیرطبیعی ناشی از اختلال دستگاه خارج هرمی

این حرکات می‌توانند بسیار متنوع باشند، از لرزش خفیف تا حرکات پیچیده و غیرقابل کنترل. در ادامه مهم‌ترین آن‌ها را شرح می‌دهیم:

۱. پارکینسونیسم (Parkinsonism) :

این یک سندرم بالینی است که با مجموعه‌ای از علائم مشخص می‌شود. معروف‌ترین بیماری در این گروه، بیماری پارکینسون است.
علائم اصلی (چهارگانه کلاسیک):

• لرزش در حال استراحت (Resting Tremor): لرزشی که معمولاً در حالت استراحت اندام ظاهر می‌شود و هنگام حرکت ارادی کاهش می‌یابد. معروف‌ترین شکل آن لرزش "قرص گردانی" در دستان است.

• کندی حرکات (Bradykinesia): کندی در شروع و اجرای حرکات. این علامت، ناتوان‌کننده‌ترین ویژگی پارکینسونیسم است.

• سفتی عضلانی (Rigidity): افزایش مقاومت در برابر حرکت مفصل، چه به صورت "چرخ دنده‌ای" (کلیک کلیک) و چه "لوله سربی" (یکنواخت).

• اختلال در تعادل و پوسچر (Postural Instability): عدم ثبات در حالت ایستاده و افزایش خطر زمین خوردن.

علت: کاهش تولید دوپامین در ماده سیاه (Substantia Nigra) مغز.

۲. دیستونی (Dystonia) :

انقباضات عضلانی طولانی و غیرارادی که منجر به حرکات چرخشی، تکراری و حالات بدنی غیرعادی می‌شود.

• می‌تواند کانونی (مثل بلفارواسپاسم یا انقاض پلک، تورتیکولی یا کجی گردن)، سگمنتال یا عمومی (درگیر کردن کل بدن) باشد.

• این حرکات اغلب با حرکت ارادی بدتر شده و ممکن است با لمس یا حرکات خاصی ("geste antagoniste") کاهش یابند.

۳. کره (Chorea) :

حرکات بی‌قاعده، سریع، نامتقارن و لرزشی که از یک بخش بدن به بخش دیگر منتقل می‌شوند و شبیه به "رقص" هستند.

• این حرکات غیرقابل پیش‌بینی و غیرارادی هستند.

• مثال معروف: بیماری هانتینگتون.

۴. آتتوز (Athetosis) :

حرکات کرمی-گونه، پیچشی، آرام و نامتقارن که معمولاً در دستان و انگشتان دیده می‌شود.

• اغلب با کره ترکیب شده و کره-آتتوز را ایجاد می‌کند.

۵. بالیسم (Ballism) یا هیمیبالیسم (Hemiballismus) :

حرکات پرتابی، شدید و ناگهانی در ناحیه پروگزیمال (نزدیک به تنه) اندام‌ها، مانند پرتاب ناگهانی دست یا پا.

• معمولاً یک طرف بدن را درگیر می‌کند (هیمیبالیسم).

• علت شایع: سکته یا آسیب به جسم زیرتالاموسی (Subthalamic Nucleus).

۶. تاردیو دیسکینزی (Tardive Dyskinesia) :

یک عارضه دیررس و اغلب دائمی ناشی از مصرف طولانی‌مدت داروهای ضد روان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک).

• حرکات تکراری و غیرارادی، اغلب در دهان و زبان (مثل مچ کردن لب‌ها، بیرون آوردن زبان، جویدن بی‌هدف) و گاهی در تنه و اندام‌ها.

• پیشگیری از آن بسیار مهم‌تر از درمان است.

۷. میوکلونوس (Myoclonus) :

انقباضات سریع، ناگهانی، غیرارادی و شوک‌مانند یک عضله یا گروهی از عضلات.

• می‌تواند فیزیولوژیک (مثل پرش حین به خواب رفتن) یا پاتولوژیک باشد.

• علل بسیار گسترده‌ای دارد، از بیماری‌های متابولیک تا آسیب‌های مغزی.

۸. تیک (Tic) :

حرکات یا vocalization های ناگهانی، سریع، عودکننده و غیرریتمیک.:

• می‌تواند ساده (مثل پلک زدن، صاف کردن گلو) یا پیچیده (مثل کپی کردن حرکات دیگران یا گفتن کلمات) باشد.

• بیماران معمولاً می‌توانند به طور موقت آن را سرکوب کنند.

• مثال معروف: سندرم تورت.

علل ایجاد اختلالات دستگاه خارج هرمی

1. داروها (شایع‌ترین علت):

   • داروهای ضد روان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک) که بلوک کننده گیرنده دوپامین هستند.

   • برخی داروهای ضد تهوع (مثل متوکلوپرامید).

   • این موارد می‌توانند باعث پارکینسونیسم ثانویه، تاردیو دیسکینزی یا دیستونی حاد شوند.

2. بیماری‌های دژنراتیو (تباهی):

   • بیماری پارکینسون

   • زوال عقل با اجسام لویی (Lewy Body Dementia)

   • بیماری هانتینگتون

   • دژنراسیون corticobasal

3. ضایعات ساختاری مغز:

   • سکته مغزی

   • تومورها

   • تروما (ضربه) به سر

   • MS (مالتیپل اسکلروزیس)

4. بیماری‌های متابولیک و التهابی:

   • هیپوگلیسمی، نارسایی کبدی/کلیوی

   • لوپوس اریتماتوی سیستمیک (SLE)

5. علل مادرزادی:

   • فلج مغزی (Cerebral Palsy)

   • دیستونی واکنش به دوپا (Dopa-Responsive Dystonia)

جمع‌بندی نهایی

درک این اختلالات برای تشخیص صحیح و مدیریت مؤثر بیماران حیاتی است. درمان آن‌ها بسته به علت، می‌تواند شامل تنظیم داروها، فیزیوتراپی، کاردرمانی، تزریق بوتولینوم توکسین (بوتاکس) برای دیستونی و در موارد شدید، جراحی (مثل تحریک عمقی مغز یا DBS) باشد